رساله تسلسل اسباب و مسببات (کتاب)«رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات و تسلسل اسباب و مسببات» نام رساله ای است که مرحوم شیخ الرئیس ابو علی حسین بن عبدالله بن سینا، در موضوع خلقت موجودات، به زبان فارسی و برای ارائه نظریه اسلام در این زمینه که متفاوت با نظریات دانشمندان یونانی و دیگر اندیشمندان غیر مسلمان است، در قرن چهارم هجری، به رشته تحریر درآورده است. ۱ - ساختار کتابرساله، فاقد هر گونه باب بندی و فصل بندی است و در قالب نه سؤال و جواب تنظیم شده است. این کتاب، از آن جهت که در بر گیرنده نظریه قدم واجب الوجود و حدوث عالم است و از اولین کتبی است که در مقابل نظریه ارسطو و تابعینش تالیف شده و سخن آنان را در مورد قدم عالم، ابطال نموده است، دارای ویژگی و جایگاه خاصی می‌باشد. در انتساب این کتاب، به بو علی سینا، جای سخن وجود دارد و آن بدین جهت است که ادبیات کتاب با دست نوشته‌های مسلم بو علی به زبان فارسی، قدری متفاوت است. اضافه بر آن، در هیچ کدام از مواردی که آثار بو علی به ثبت رسیده، نام این کتاب نیامده است که این نیز شک را در انتساب این کتاب به وی، زیادتر می‌کند. از طرفی چون مطالب ذکر شده در این کتاب، کاملا هم آهنگ با نظریات و تالیفات بو علی می‌باشد و حتی یک نفر هم منکر نسبت این کتاب به شیخ الرئیس نشده است، می‌توان این رساله را از تالیفات ایشان به حساب آورد. ابن سینا، علت تالیف این رساله را پاسخ به درخواست یکی از دوستان راستین خود می‌داند. ۲ - گزارش محتوامؤلف، بعد از بیان یک مقدمه کوتاه، شروع می کند به طرح مباحث لازم در زمینه موضوع رساله و برای راحتی فهم، آنها را به صورت سؤال و جواب، بیان می نماید. سؤال اول، در باره موجب وجود واجب الوجود است [۱]
رساله تسلسل اسباب و مسببات، ابن سینا، ص۲.
که مؤلف پاسخ آن را با تقسیم ادراکات انسان (به حسب مدرکات) به سه قسم آغاز می‌کند و می‌گوید: مدرکات انسان؛ یعنی همه پدیده‌هایی که توسط انسان درک می‌شوند، یا مادی و محسوس‌اند یا منتزع از ماده و متخیل و موهوم یا مجرد از ماده؛ از آن جا که هیچ یک از این گروه‌های سه گانه، قابلیت استقلال ندارند، ناچار باید موجودی باشد که وجودش بالذات باشد، نه مانند اینها بالغیر و همان موجود بالذات است که پدید آورنده این موجودات است. سؤال دوم، در باره فرق بین وجود واجبی و وجود ممکنات است [۲]
رساله تسلسل اسباب و مسببات، ابن سینا، ص۶.
که جوابش، بالذات و بی نیاز از غیر بودن وجود واجب و بالغیر و نیازمند بودن ممکنات می‌باشد. سومین سؤال، در باره موجب ایجاد موجودات است [۳]
رساله تسلسل اسباب و مسببات، ابن سینا، ص۷.
که جوابش عبارت است از ظهور اول حق. از جمله سؤالات مطرح شده، سؤال در باره ماهیت صادر اول است [۴]
رساله تسلسل اسباب و مسببات، ابن سینا، ص۷.
که مؤلف، در جواب می گوید: آن، موجودی است که قابلیت اول شدن در خلقت را داراست و چیزی نمی‌تواند حائز این مرتبه گردد غیر از عقل کل که عین دانش است، سپس به همین مناسبت توضیحاتی را راجع به قدر و منزلت عقل ارائه می‌کند. شیخ الرئیس، در ادامه سخنی دارد در مورد اینکه چرا خلقت واجب الوجود به صادر اول خاتمه نیافت و دیگر موجودات را نیز خلق کرد و پاسخ می‌دهد که عقل اول نیز مانند واجب الوجود ظاهر بالاستقلال نیست، بلکه به واسطه آثار و معلول‌های خود ظاهر می‌گردد، فلذا ناگزیر باید آثاری از او پدید می‌آمد تا او نیز به مرتبه ظهور برسد. اینکه چه موجوداتی از طریق عقل اول به وجود آمده‌اند، موضوع سؤال دیگری است که مؤلف طرح کرده و بدان پاسخ داده؛ سخن، در باره چیستی و چگونگی اولین عنصری که به وجود آمده، در همین راستا می‌باشد. در ذیل همین مسئله، توضیحاتی در مورد اجرام فلکی و چگونگی آنها آمده است. این قسمت، مفصل‌ترین بخش رساله است و حاوی مطالب مهم و قابل توجهی است؛ از جمله، بیان اسامی افلاک نه گانه که عبارتند از: فلک الافلاک، فلک البروج، فلک زحل، فلک مشتری، فلک مریخ، فلک شمس، فلک زهره، فلک عطارد و فلک قمر. بو علی، در ادامه به بیان چگونگی ترکیب عناصر اربعه و به وجود آمدن مراتب جمادات و حیوانات و ارواح پرداخته و توضیحی اجمالی در مورد قوس نزول و قوس صعود ارائه می‌نماید. [۵]
رساله تسلسل اسباب و مسببات، ابن سینا، ص۲۰.
۳ - وضعیت کتابرساله، همراه با حواشی و مقدمه مشروح و تصحیحات دکتر موسی عمید چاپ شده است. در آخر کتاب، فهرست هایی به این صورت ذکر شده اند: ۱. فهرست مطالب متن رساله. ۲. فهرست اعلام رجال. ۳. فهرست اسامی کتب. ۴. فهرست اصطلاحات. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |